Pracoholizm
uzależnieni od pracy
Według jednych z ostatnio opublikowanych przez Polski Instytut Ekonomiczny badań Polacy pracują średnio prawie 41 godzin tygodniowo – jest to 2 wynik w Unii Europejskiej (średnia UE wynosi ok. 37 godzin, a światowa ok. 34 godziny), przy czym tylko ok. 5% z nas pracuje na niepełny etat, natomiast prawie 25% Polaków pracuje tygodniowo 6-10 godzin powyżej etatu. Co więcej, wg. badań CBOS co dziesiąty Polak zmaga się z pracoholizmem, a co piąty jest zagrożony popadnięciem w to uzależnienie. Pracoholizm jest nieczęsto leczonym w gabinecie psychologa uzależnieniem behawioralnym. Fakt ten spowodowany jest m.in. społeczną akceptacją tego zjawiska – osoby spędzające w pracy dużo czasu są postrzegane jako wyjątkowo odpowiedzialne, rzetelne, ambitne, produktywne. Można powiedzieć, że pracowitość przez Polaków (podobnie jak np. przez Japończyków, gdzie występuje zjawisko karoshi – śmierć z przepracowania) jest więc wyjątkowo cenioną i pożądaną cechą. Znajduje to odzwierciedlenie w polskich przysłowiach: ”Bez pracy nie ma kołaczy”; „Kto rano wstaje temu Pan Bóg daje”; „Praca uszlachetnia”. Cenimy osoby „oddane” pracy, gotowe poświęcić jej swój wolny, dodatkowy czas – takie jednostki postrzegamy jako fachowców, ludzi sukcesu. Dlatego też pracoholik, w odróżnieniu od alkoholika, narkomana, hazardzisty czy seksoholika, może być uznawany za wzór, a nie osobę w kryzysie.
Kim jest pracoholik?
Uzależnienie od pracy wiąże się z odczuwaniem przez jednostkę przymusu pracy. Przyjęło się, że pracoholikiem jest osoba przeznaczająca na pracę ok. 50 godzin w tygodniu. Czas poświęcany na inne aktywności, np. na odpoczynek lub dla rodziny/przyjaciół etc. postrzegany jest przez osoby uzależnione jako czas stracony. Dni wolne mogą sprowokować złe samopoczucie czy nawet ból psychiczny, podobnie jak w zespole odstawiennym. W czasie spędzonym poza pracą mogą nurtować myśli o sprawach z nią związanych o charakterze przymusowym, czyli osoba uzależniona nie będąc fizycznie w pracy i tak jest w pracy. Nie należy jednak mylić opisanego tu przymusu pracy od konieczności pracy, gdzie jednostka, ze względu na szczególne okoliczności życiowe, jest zmuszona pracować więcej, co czasem niestety może przerodzić się we współczesne rodzaj niewolnictwa. Terapeuci wskazują, że uzależnienie od pracy może wiązać się z innymi uzależnieniami, szczególnie od alkoholu, ponieważ pracoholicy nie potrafią właściwie odpoczywać, wyładowywać stres i napięcie nagromadzone w pracy. Badania potwierdzają, że pracoholizm i entuzjazm pracy to dwa odrębne zjawiska, oparte na różnych mechanizmach motywacyjnych. Pracoholików cechuje motywacja kontroli, regulacja oparta na presji zewnętrznej oraz unikanie porażki, natomiast entuzjaści pracy kierują się motywacją autonomiczną, wewnętrznymi standardami i dążeniem do sukcesu. Te dwa style pracy wiążą się z odmiennymi stanami emocjonalno-motywacyjnymi: entuzjazm pracy odzwierciedla zdrowy styl, a pożądanie pracy – patologiczny. Współczesne badania zgodnie wskazują, że pracoholizm nie wiąże się z satysfakcją z pracy i ma charakter destrukcyjny. Osoby uzależnione od pracy są samotne. Często praca staje się ucieczką od doświadczania siebie samego, jest również rezygnacją się z budowania życia rodzinnego, czy też więzi z ludźmi poza pracą. Pracoholizm niszczy dzieciństwo naszych dzieci, ponieważ wychowują się one de facto bez rodzica, który jest uzależniony od pracy. Natomiast niektórzy badacze wskazują, że wśród małżeństw dochodzi do ok. 40% rozwodów.
Czynniki ryzyka i formy wsparcia
Osoby zajmujące stanowiska kierownicze są bardziej narażone na rozwój pracoholizmu ze względu na wysoką odpowiedzialność, presję wyników oraz częste przeciążenie obowiązkami. Badania wskazują, że menedżerowie często doświadczają podwyższonego poziomu wypalenia zawodowego, co może być związane z nadmiernym zaangażowaniem w pracę. Środowiska pracy charakteryzujące się dużymi oczekiwaniami, koniecznością realizacji wielu zadań w krótkim czasie oraz ciągłą dostępnością zwiększają ryzyko uzależnienia od pracy. Tego typu wymagania mogą prowadzić do utrwalenia nieprawidłowych nawyków związanych z pracą oraz zaniku umiejętności rozsądnego wykorzystywania czasu wolnego. Ponadto, wysoki poziom stresu, zarówno zawodowego, jak i ogólnego, może skłaniać osoby do ucieczki w pracę jako formy radzenia sobie z napięciem. Praca staje się wtedy mechanizmem obronnym, który pozwala na chwilowe zmniejszenie odczuwanego lęku czy niepokoju. Osoby cechujące się wysokim perfekcjonizmem i neurotycznością, niską samooceną czy też osobowością typu A (charakteryzującą się skłonnością do rywalizacji, zdyscyplinowaniem, niepokojem, niecierpliwością) są bardziej podatne na uzależnienie od pracy. Nadmierny perfekcjonizm może pełnić funkcję kompensacyjną, pomagając w radzeniu sobie z niskim poczuciem własnej wartości. Co więcej, dzieci rodziców uzależnionych od pracy mogą przejmować ich wzorce zachowań, co zwiększa ryzyko rozwoju pracoholizmu w dorosłym życiu. Wysokie wymagania stawiane przez rodziców oraz chłód emocjonalny mogą prowadzić do kształtowania się przekonania, że wartość osobista zależy od osiągnięć zawodowych. Aby przeciwdziałać pracoholizmowi i przywrócić równowagę między życiem zawodowym a osobistym, warto wdrożyć kilka kluczowych strategii. Przede wszystkim ustalić granice między pracą a życiem prywatnym – jasno określić godziny pracy i konsekwentnie ich przestrzegać oraz unikać wykonywania obowiązków zawodowych w czasie przeznaczonym na odpoczynek. Równie ważna jest umiejętność delegowania zadań. Dobrze jest dzielić się odpowiedzialnością – to nie tylko odciąża psychicznie, ale również pozwala skoncentrować się na priorytetach bez poczucia, że wszystko należy robić samodzielnie. Nie powinno się też zapominać o czasie na relaks i hobby. Regularne angażowanie się w aktywności, które sprawiają przyjemność (sport, czytanie, uprawianie muzyki, rękodzieło, czy spotkania z bliskimi) sprzyja regeneracji i przeciwdziała wypaleniu zawodowemu. W sytuacjach, gdy nie jesteśmy w stanie samodzielnie poradzić sobie z nadmiernym zaangażowaniem w pracę, nie wahajmy się skorzystać z profesjonalnej pomocy. Psychoterapeuta lub psycholog może pomóc zrozumieć mechanizmy stojące za pracoholizmem i wspólnie wypracować skuteczne strategie zmiany. Ponadto, w Internecie można znaleźć przykładowe kwestionariusze do wstępnego zdiagnozowania u siebie omawianego uzależnienia (np. Skala Uzależnienia od Pracy – Bergen Work Addiction Scale, BWAS). W Polsce działają grupy Anonimowych Pracoholików, w których prowadzona jest terapia w oparciu o model 12 kroków.
Pracoholizm to coraz częściej występujące uzależnienie behawioralne, które – choć bywa mylone z zaangażowaniem czy ambicją – niesie ze sobą poważne konsekwencje zdrowotne, emocjonalne i społeczne. Długotrwałe funkcjonowanie w trybie nadmiernego obciążenia pracą może prowadzić do wypalenia zawodowego, zaburzeń psychosomatycznych, zaniedbania relacji oraz utraty sensu i satysfakcji z życia. Wchodzący na rynek młodzi Polacy, pokolenie milenialsów i pokolenie Z, dostrzegają, że pracujemy za dużo. Zwracają uwagę na tzw. work-life balance – równowagę między życiem zawodowym a prywatnym, co daje nadzieję na niwelowanie uzależnienia od pracy i wypalenia zawodowego w przyszłych latach. Istotą poszukiwania sensu i szczęścia w życiu, który stanowiłby gwarant naszego dobrostanu, byłby więc balans pomiędzy „mieć” a „być”. Literatura Kozak, D. (2005). Pracoholizm a neurotyzm – osobowościowe uwarunkowania uzależnienia od pracy. E-mentor, 5, 12. Wojdyło, K. (2013). Work craving – teoria uzależnienia od pracy. Nauka, 3, 87–97. Polska Akademia Nauk. Woronowicz, B. T. (2009). Uzależnienia: Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Media Rodzina.
